ECDADIN DERİN UYKUDA: AHLAT SELÇUKLU MEZARLIGI

Değerli ziyaretçilerim ilk önce Ahlat Sehrini tanıyalım

Türkleri Anadolu'ya açan şehir

Ahlat, Anadolu’nun Türklere açıldığı ilk kapı, Selçuklu ve Osmanlı hanedanlarına mensup boyların ilk uğradığı yer. Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen Türklerin nefeslendiği, aynı zamanda Türk-İslam tarihinin başlangıç noktası Ahlat.

Şehir Hz. Ömer döneminde Cezire fatihi Iyaz bin Ganem tarafından 641 yılında fethedilerek İslam Devleti’nin egemenliğine girmiştir. Fetih sırasında, aralarında Muaz Bin Cebel’in oğlu Abdurrahman Gazi’nin de olduğu 120 asker şehit olmuştur. Kent, Abbasilerin zayıflaması üzerine Bizanslılara geçse de, kısa süre sonra Müslümanların hâkimiyetine girmiştir. Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na altın devirlerini yaşatan Sultan Alparslan zamanında (1063) Anadolu’ya yapılan akın ve fetih hareketlerinde üs olarak kullanılmıştır. Sultan Alparslan, Bizanslı Romenos Diogenes'le karşılaşmak üzere Malazgirt'e Ahlat'tan hareket etmiştir. Kutalmışoğlu Süleyman Bey otağını Ahlat'ta kurup, Anadolu'nun fethini buradan planlamıştır. Kayı aşireti yıllarca Ahlat'ta yaşamıştır. Osmanlı Devleti'nin kurucusu Osman Bey'in babası Ertuğrul Gazi burada doğmuştur.

 Batı’ya geçişte köprü vazifesi görmüş ulu bir şehir olan Ahlat, 13. ve 14. yüzyıllarda Belh ve Buhara ile birlikte “Kubbetü’l İslam” unvanını almıştır. İlim, din, kültür ve medeniyet alanında önemli bir yere sahip Ahlat, o dönemde Doğu ve Batı’yı buluşturan kavşak noktada olması sebebiyle aynı zamanda bir ticaret merkezi.

Büyük Selçuklu Devleti’nin rönesansının yaşandığı yer olarak bilinen Ahlat’ı Osmanlılar, Ata Şehri saymışlar.  11. yüzyılda 300 bin nüfusa sahip Ahlat, şimdi küçük bir ilçe.  Ahlat, Selçuklu ve Osmanlı döneminden bugüne ulaşan kümbet, cami, kale ve mezarlıklarla bir açık hava müzesi konumunda.  Selçuklu Mezarlığı tarihte birçok kez tahribata uğrasa da hâlâ ayakta. 350 dönüm alanı kapsayan mezarlıkta 8 binden fazla mezar taşı bulunuyor. Ahlat, kümbetleriyle de dikkat 

Ahlat Nerede?

Van Gölü’nün kıyısında doğal güzellikleri ve tarihi dokusuyla dikkat çeken Ahlat, Bitlis’ebağlı küçük bir ilçe. Süphan Dağı’ndan gün doğumunun, Nemrut Dağı’ndan günbatımının izlendiği eşsiz bir doğa harikası Ahlat. Van Gölü’ne eğimli platolar üzerine kurulan ilçe, göl kıyısındaki güzel manzarasıyla sakin ve huzurlu bir kent özelliğine sahip.

Emir Bayındır Kümbeti

Ahlat, muhteşem mezarlıklarının yanı sıra kümbetleri ile de tarihi güzellikleri olan bir şehir. Özellikle dönemin büyükleri, idareci ve sultanları için yapılan kümbetler, bir nevi anıt mezar olarak yapılmış. Mimarisi, süslemeleri ve kullanım amaçları yönünden dikkat çeken kümbetler; Selçukluların yanı sıra İlhanlı, Karakoyunlu ve Akkoyunlu döneminde inşa edilmiş. Kümbetlerin alt kısmı mezar, üst kısmı ise mescit olarak tasarlanmış. Ahlat’ta 15’in üzerinde kümbetin olduğu biliniyor. Selçuklu mezarlığının yanında bulunan Emir Bayındır kümbeti ise en önemlilerinden. 1472 yılında dönemin valisi adına yaptırılmış. Kümbetin yanında Bayındır İbn-i Rüstem’in yaptırdığı 1477 tarihli Emir Bayındır Camii bulunuyor. Bulunduğu yer eski Ahlat’ın merkezi konumundadır. Emir Bayındır Kümbeti; tarzı, mimarisinin zarafeti ve abidevi ölçüleriyle Ahlat’ın simgesi durumuna gelmiştir. Bayındır kümbeti, kare kaide üzerinde, sütunlar ve kemerlerle güneye açılan silindirik gövde ve dışarı doğru taşan basık konik külahıyla diğer kümbetlerden ayrılır.

Selçuklu Mezar Taşları ve Selçuklu Mezarlığı

Selçuklu mezarlıkları, 11.ve 15. yüzyılları arasında tarihlenen şahideli, sanduka ve tümülüs tarzında birbirine yüzlerce yıldır sevgiyle eğilmiş, binlerce heybetli mezarlarla doludur. Her biri 3-4 metre olan bu muhteşem mezar abideleri, tek parça taşın ince ince işlenmesi ile yapılmıştır. Ölüye hürmeti ve onun hatırasını ebedileştirmeyi İslam ile tanıştıktan sonra da sürdüren Türkler, Ahlat mezar taşlarına adeta kimlik kazandırmıştır. Selçuklu döneminden kalan mezar taşları, Orhun Abidelerinin İslamlaşmış şekli diye ifade edilmektedir.Ahlat mezarlıkları içerisinde Meydanlık Mezarlığı en büyüğüdür. En önemli mezar taşları ve en ünlü sanatkârların eserleri bu mezarlıktadır. Mezarlık doğudan batıya doğru İkikubbe Mahallesi ile Harabeşehir arasındaki geniş düzlüğü kaplamaktadır. En önemli mezar taşlarının ve sanatkârların bulunduğu bu mezarlık, Anadolu’nun Türk yurdu olduğunun ispatı açısından tapu mahiyetindedir.

Ahlat Selçuklu MezarlıgI

Tarihi

Ahlat Selçuklu Mezarlığı, Bitlis'in Ahlat ilçesinde, yer alan, Selçuklu dönemi mezarlığıdır. Ortaçağ Türk mimarisi mezarlarını içeren bir açık hava müzesi niteliğindedir. Mezarlar şehrin Meydan Mezarlığı çevresinde ve Ahlat’ın eski mahallelerinde yer almaktadır. Sayıları bin civarındadır. Ancak anıt niteliğinde olanlar 118 adettir. Alışılmış mezar ölçülerinden büyük, 3.50 metre yüksekliğe varan ve her cephesinde süsleme bulunan dikdörtgen pirizma şeklindeki şâhideleriyle tanınırlar.

Medeniyetlerin ana çizgilerini yüklenen nesneler vardır;zahirden bakıldığında bir ayrıntıdan ibaretmiş gibi görünürler,ancak hakikatte bütün bir sosyal hayatı etkileyerek ma’şeri vicdanda yer edinirler.Bunlar bir milletin kültür ve sanat birikimini oluşturan pek çok alanda karşımıza çıkar.” Ahmet Hamdi Tanpınar,karşımıza çıkan bu değerleri “Bir medeniyetten öbürüne geçerken, yahut,düpedüz yaşarken kaybolan şeylerin yanıbaşında zamana hükmeden gerçek saltanatlar ve kültürün asıl şerefli tarafı“ olarak görüyor.

Ebedi istirahatgâhlarımız ile toprağı üzerinde çağlar boyu zamanın oluşturduğu unutkanlığa karşı inatla ve dirençle sadık bir dost, bir sevgili gibi ölüyü bekleyen şahideler bu kültürel nesnelerin,saltanatların en anlamlı kısımlarını oluştururlar. “Yapıldıkları çevrenin ve dönemin inançlarının örf ve adetlerinin sanat geleneklerinin tabiî, iktisadî ve içtimaî şartlarının müşterek mahsulü olmaları nedeniyle mezar taşları toplumun paha biçilmez bir etnografya laboratuarıdır.” Bu nedenle sanat tarihinin yanı sıra daha birçok bilim dalının kaynakları arasında yer alan mezar taşlarının ortaya çıkartılıp incelenmesi sanat tarihi açısından olduğu kadar kültür tarihi bakımından da önem arz etmektedir.“Mezar taşları toplumların icra etmiş oldukları sanat faaliyetlerini, zevk ve anlayışlarını sunan ve fiziki varlıklarıyla günümüze taşıyan unsurlar olmalarından ötürü ilk elden kaynak olma özelliğine sahiptirler.” Unutmayalım ki; Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı ve töresi hakkında önemli bilgiler veren ilk Türk yazılı belgeleri, Orhun Abideleri dediğimiz mezar taşlarıdır.Ayrıca mezarlıklar ve mezar taşları millî birer tapu mesabesindedirler.

Yahya Kemal bir yazısında Eyüpsultan’la ilgili olarak “….Bütün o kabirlerin aralarından geçtiğim bir gün,sahabi Halid’in yanında fetih askerlerinden birinin burma kavuklu taşına vecd ile uzun uzun baktım;tiryaki bir ocak ihtiyarının vücudunu haber veren o metin taş,ölümün ortasında kavuğu yıkılmış,hala fetih rüyasını görüyor gibi dalgın duruyordu.Zaten Eyüpsultan o rüyanın toprakta mücessem bir devamı değil mi ?” Tanpınar da,İstanbul’u anlattığı bir konuşmasında “….İstanbul’da hemen her yerde çoğu surların etrafında olmak üzere,fetih şehitlerinin mezarları vardır.Bunlar Türk İstanbul’un tapu senetleridir.İstanbul’da bizim hayatımız bu şehit türbelerinin etrafındaki hürmetle başladı.Bizans’ın asırlarca işlenmiş bin türlü külfet, merasim ve âdapla dolu,altına ve sırmaya garkolunmuş derin ilahili ruhaniliğini dedelerimiz bu şehit türbelerinin başında yaktıkları ilk mumla yendiler.” Bu çarpıcı bakış ve yakalayışlar gösteriyor ki mezar taşları,birer işaret taşı olmasının ötesinde dinî ve millî kimliğin taşlara oyulmuş kültürel kodlarıdır.

İslâm kültür ve medeniyetinin hâkim olduğu bölgeler arasında mezarlıklar ve mezar taşları açısından Anadolu coğrafyasının ayrı bir yeri ve önemi bulunmaktadır.Yüzyıllar boyunca değişik kültürleri üzerinde barındıran,onları birbiriyle kaynaştıran ve XI.yüzyıldan itibaren Türk yurdu haline gelen Anadolu’da bu tarihten sonra İslâm öncesi döneme ait inançlar,burada yaşayan eski kültürlere ait gelenekler ve İslâm inancının bileşimi ile meydana gelen bir mezar kültürü ortaya çıkmıştır.Bu kültürü yansıtacak nitelikte,oldukça zengin çeşitlilikte binlerce mezar taşı Anadolu’nun değişik bölgelerine dağılmış durumdadır.Ölüm fikrinin mücessem tasvirini yaşayanlara bu kadar munis ve cana yakın gösteren,hüzün ve zarafet dolu mezarlıklarında binlerce anıtsal mezar taşı bulunan Ahlat bu merkezlerin başında gelmektedir.

İslâm devrinde büyük küçük on iki devlet veya hânedanın idaresi altında kalmış, Evliya Çelebi’nin Oğuz Taifesi Şehri,Selçukluların Kubbetü’l İslâm, Osmanlıların Ata Şehri adını verdikleri “Ahlat’a Ortaçağ Türk mimarisi mezar tiplerinin topluca incelenebileceği, benzeri bulunmayan bir açık hava müzesi görünümü kazandıran ilgi çekici mezar abideleri,çoğunlukla Meydan Mezarlığı çevresinde ve Ahlat’ın eski mahallelerinde yer almaktadır.Bunlardan sayıları bin civarında olan şâhideli mezarlar,özellikle alışılmış ölçülerden çok büyük,3.50 m.yüksekliğe varan ve her cephesinde süsleme bulunan dikdörtgen pirizma şeklindeki şâhideleriyle Ahlat mezar taşlarını karakterize ve temsil etmektedirler.” Cumhuriyet döneminde bölgede araştırma yapan yerli araştırmacıların başında gelen tarih öğretmeni Abdürrahim Şerif [Beygü], “Ahlat Kitabeleri “ adlı eserinin mukaddimesinde “Harap camiler, birçok kümbetler,türbeler zaviyeler, harap mahzenler, mağaralar,kale ve hamam enkazı gibi ecdadımızın tarihi hatıralarını yad eden bu âsar ve mahkukât bakiyelari karşısında hayret ve takdir duydum.

Hep tarihi olan bu millî mevcudiyet ve âsarımızın bu kadar zengin hatırat ve menabîini sinesinde saklayan Anadolu’da diyebilirim ki pek az bir şehir Ahlat derecesine çıkabilir.” tespitinde bulunur.Gözden geçirdikleri bin kadar mezar taşından ancak yüz on sekiz anıtsal değerdeki Ahlat mezar taşını,sanat tarihi ve arkeolojik açılardan değerlendirip kataloğa alan Prof.Dr.Beyhan Karamağaralı “Üzerlerindeki yazıların her birinin ayrı bir anlam ifade ettiği ve dünyada eşine rastlanmayan şekillerin de bulunduğu, Türkiye’nin,hatta bütün İslâm aleminin en büyük tarihi mezarlığı Ahlat’tadır.

Ahlat mezar taşları hem ölçü hem muhteva bakımından bir anıt karakterindedir.Bu mezar anıtları Türk sanatının ve kültür tarihinin sekiz yüz yıllık belgeleridir.” “Ahlat mezar taşlarının özelliklerini tespit edebilmek için Anadolu’nun diğer bölgelerinde yapılmış mezar taşlarını ve mezar taşlarına işlenen sembolleri belli başlı vasıfları ile gözden geçirmek zaruri olmuştur.” değerlendirmesinde bulunduktan sonra,yaptığı uzun ve zahmetli bir gözden geçirmenin sonunda “Özellikle Anadolu’daki XII ve XV.asır mezar taşlarının çeşitli bölgelerde gösterdiği özellikleri imkan nisbetinde tesbite farklılıkları tahkike çalıştık. Bütün bu bölgeler içinde Ahlat mezar taşları, sayıları, abidevi karakterleri,tip ve tezyinatlarının özelliği ve tarihi ehemmiyeti dolayısıyla müstesna bir yer işgal etmektedir.” demek suretiyle Ahlat mezar taşlarının önemine çok yönlü bir bilimsel dikkat çekmektedir.

Bununla birlikte: “XVIII. yüzyılda yaşamış Türk âlimi Kâtip Çelebî, Ahlat’ın havasının güzelliğini, bağlı, bahçeli bir şehir olduğunu,hatta bir elmasının yüz dirhem geldiğine dair bilgileri kaydetmesine karşı,tarihi eser ve kalıntılara ilişkin bilgileri kaydetmemesi ,1655 yılında Ahlat’ı ziyaret eden Evliya Çelebî şehirde gördüğü eserler ile yıkıntı ve kalıntılardan Ahlat’ın önemini anlamasına rağmen,onları yakından tanıtmaması,1923 ve daha sonraki yıllarda öğretmen olarak bölgede görev yapan Abdurrahim Şerif ‘in Ahlat Kitabeleri adlı çalışmasında, kümbetler ve kalede bulunan iki camiye ait kitabeleri tam kaydetmesine rağmen,mezar taşı kitabelerinden sadece ehemmiyet verdiği otuz dört mezar taşı kitabesine yer vermesi,son olarak yakın geçmişte yapılan çalışmalarda da sayıları oldukça fazla olan mezar taşlarından, çok az sayıdaki mezar taşının kitabesinin okunup tanıtılması,bu bağlamda çok daha geniş bir değerlendirme yapılmasını geciktir(miş)mektedir.

AHLAT MEZAR TAŞLARI KİTABELERİ

“Taşlar(ın) birer lisan,kitabeler(in) de o taşlarla hem-zeban” olduğu mezar taşları hayatla ölüm,ölüyle ziyaretçi arasında bir takım mesajlar taşıyan,geçmişten günümüze gelen önemli belgelerdir.Mezar şahideleri,üzerinde bulunan ayet-i kerime,hadis-i şerif ve dualar, şehrin müslüman geçmişine ve yaşayışına tanıklık etmesi bakımından, şahidelerin üslupları ise devrin resmî hayatı ve toplumun zihniyet tarihine ilişkin ilginç ipuçları vermesi açısından önemlidir.

“Kitabeleri olan ve tarihleri okunabilen,Ahlatşahlar,Eyyübiler,ezici çokluğu Moğollar devrinde ölenlere ait olmak üzere ayrıca Bitlis hâkimleri Rûzegiler ve Safeviler dönemlerine ait” Ahlat tarihi mezar taşlarının üzerindeki yazılar dini metinler ve kitabeler olmak üzere iki grupta incelenmiştir.Beyhan Karamağaralı’nın Ahlat Mezar Taşları adlı çalışmasında tespit ettiğimiz ayet-i kerime, hadis-i şerif,dua ve hikmetli sözler şunlardır :

Ayet-i Kerimeler

“Ayete’l Kürsi’nin tamamı

“De ki O Allah tek birdir.” İhlas Suresinin ilk ayeti bazen tamamı

“Yeryüzünde bulunan her şey fanidir.”

“Yüce ve iyilik sahibi Rabbinin yüzü bakidir.”

“Allah kendisinden başka tanrı olmadığına şahittir.Bütün melekler ve ilim uluları da adaleti yerine getirerek şahittirler.O’ndan başka tanrı yoktur; güçlüdür hikmet sahibidir O.”

“Yoksa siz,Bizim sizi boş yere yarattığımızı ve Bize döndürülemeyeceğinizi mi sandınız ?”

“Onların,Rableri kendisinden bir rahmet,bir hoşnutluk ve içlerinden kendilerine sürekli bir nimet bulunan cennetlerle müjdeler.” Kuran-ı Kerim’de üç kere tekrarlanan “Her nefis ölümü tadacaktır.”

“İyi iş yapan kendi yararına,kötü yapan da kendi zararına yapmıştır.Yoksa Rabb’in,kullarına zulmeden değildir.” Hadis-i Şerifler

Dünya bir saatlik bir müddettir,onu ibadetle geçir.

Ölüm bir kapıdır,herkes oradan geçer.

Dünya ahiret ehline,ahiret dünya ehline haramdır.

Dünya ahiretin tarlasıdır.

Dualar

Bize kötü muamele yapma ya Rahim

Allah onun yalnızlığını gidersin

Allah günahlarını affetsin

Ey Allah’ım ona acı ona rahmet et

Allah göçünü kolaylaştırsın,rahmetine daldırsın,garibine rahmet etsin,onu cennetinde oturtsun ve yaptığı iyiliklerini kabul,günahlarını affetsin.

Hikmetli Sözler (Kelam-ı Kibar)

Ölüm bir kadehtir herkes ondan içer

Her fikir sahibi bir insan için bir gerçektir ki,ömür kısa bir elbise gibidir.

Kitabe grubu içinde,sanatkarın adının bulunduğu imza kitabesi yanında,ölen kişinin şeceresi,lâkapları,dinî ilimler sahasında derinliği ve ilmiyle amel eden kişiliği, görevine ilişkin mahareti yanında ayrıca şairin dediği gibi : “Bir öyle ömür geçir ki olsun/Mevtin sana hande,halka matem ” çizgisinde ömür tüketen bu kişilerin insanî ve içtimaî yönüne ilişkin vasıflarını öven uzun ibareler,ölüm tarihi ve maalesef bir kaçı okunabilmiş şiirler yer almaktadır. Bu lirik ve güzel şiirler Büyük Selçuklulardan süregelen uygulamaya uygun olarak Farsça yazılmıştır.

Kitabesinde “Said,şehid,delikanlı,gençliğine doymamış,kısa ömürlü,çok okuyan, ilmine göre hareket eden,iki cemaatin müftisi,dinin ve milletin ulusu” tarzında sahip olduğu özelliklerin ve güzelliklerin sıralandığı Alâu’d- Din Osman’a ait mezar taşında yazılı bulunan şiirde ardından duyulan acı şöyle dile getirilmiştir:

O yeni yetişmiş gül gitti

Bahar dalı onun endamını kıskanırdı

Yeni damat Alâu’d-Din ne yazık ki toprağı kucaklamaktadır

O servi boylu,o bûstan gülü nerede

O güzel sesli,hoş nağmeli bülbül nerede

Eğer cihanın bir ibret yeri olduğuna inanmıyorsan bari bak da söyle

Alâu’d- Din Osman nerede

Meydanlık kabristanında bulunan diğer bir mezar kitabesinde ise, ”Said, şehid, merhum,fütüvvet ehli,kadıların kadısı” Reşid’e ait mezar taşında mealen şu mısralar yer almaktadır:

FOTOĞRAFLAR